بایاتی،رایج ترین و گسترده ترین ادبیات منظوم ترکی
بدون شک ادبیات ترکی خاصه ادبیات شفاهی آن ازغنی ترین و پربارترین ادبیاتهای شفاهی(فولکلوریک)جهان محسوب میشود،ادبیاتی که علی رغم بی مهری ها و خفقان اندیشه و بیان در دوران رژیم منحوس پهلوی و کم توجهی دوستان و... همچنان بعد از گذشت هزاران سال همچنان سرزنده و پویا و بانشاط بوده و هست و یکی از ارکان بوجودآورنده ادبیات شیعی در جهان و تشکیل دهنده و مقوم آن بوده و هستو تداوم این ادبیات مقدس نیز در گرو توجه و ارزش نهادن به این ادبیات است،
هیچ کس نمیتواند نقش ادبیات ترکی را در تشکیل و ترویج و تعمیق ادبیات شیعی در میان سایر ادبیات جهان انکار کند،توجه و بها دادن به گونه های شعری آذربایجان که پشتوانه ی هزاران ساله ی مردمی و دینی را دارا می باشد بهادادن به اسلام و قرآن و تفکر ناب علوی می باشد،چرا که گونه های شعری در ادبیات شفاهی آذربایجان در طول قرن های متمادی محمل و موکب مضمون و محتوای اسلامی و دینی اعم از:اندیشه ناب محمدی،علوی،عاشورایی، انتظار،مهدویت،وطن دوستی و...در کنار تم های زمینی و آسمانی و عرفانی به عنوان عنی ترین و زیباترین مضمون های شعری منسوب میشوند.ادبیات شفاهی آذربایجان از پشتوانه ی قوی و ساختارمند دینی و تاریخی و مردمی برخوردار است،از این گونه ادبیات به اشعاری که در میان مردم ترک زبان خاصه مردم آذربایجان ایران و آذربایجان شمالی(که از سرزمین مادری ایران جداگشته)به عنوان بایاتی رایج میباشد ، می پردازیم
بایاتی یکی از رایج ترین، غنی ترین،شورانگیزترین،تاثیرگذارترین،فلسفی ترین،اجتماعی ترین،عاشقانه ترین،اعتقادی ترین،دینی ترین و....انواع منظوم ادبیات ترکها میباشد،از بایاتی به عنوان قالبی که سنگ صبور تمام ترک زبانهاست یاد میشود، سنگ صبوری که بار عقیدتی و دینی و اجتماعی و فلسفی و سیاسی و فرهنگی و حتی اقتصادی این هموطنان ترک زبان را در طول تاریخ چند هزار ساله ی آنان به دوش خود کشیده و می کشد.
بایاتی گونه ای از شعر و ترانه ی تعزلی و مردمی در میان ترک زبانان هست که دارای چهار مصراع میباشد و هر مصراع آن از هفت هجا تشکیل شده است،مصراعهای اول و دوم و چهارم آن هم قافیه بوده و مصراع سوم آن آزاد است ،دومصراع نخست درآمدی برای گفتن اصل و جان کلام در مصراعهای سوم و چهارم به کار میرود:
آغ آلما قیزیل آلما
نیمچه یه دوزول آلما
چیرکین آل،اصیل اولسون
بد اصیل گوزل ، آلما
*************
آغ دسمالین منده دیر
سرمیشم چمنده دیر
عالم گوزله دونسه
منیم گوزوم سنده دیر
بایاتی یکی از ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه ی مردم آذربایجان است که در طول سالیان سال و قرن ها سینه به سینه و نسل به نسل منتقل گشته و برای ما به یادگار مانده است.
رواج این یادگار ارزشمند در بین عامه ی مردم آذربایجان بیش از سایر انواع ادبی میباشد،در حقیقت بایاتی نوعی از شعر دوبیتی است که همواره ودر هر زمان از بدو تولد تا مرگ در کنار ساکنان این دیار بوده و در تمام لحظات در غم ها و شادیهای آنان شریک بوده و همچنان خواهد بود.
خواندن اشعار بایاتی با موسیقی دلنشین و روحانی آذربایجانی که نشات گرفته از روح و فرهنگ شفاهی مردمان سخت کوش و پاک این دیار میباشد،تحمل ناهمواری ها و سختی ها را بر این مردمان آسان کرده و عزم آنان را برای مبارزه با مشکلات بالا میبرده است
بایاتی ریشه در تاریخ و فرهنگ آذربایجان دارد ،اشعار بایاتی به همراه دیگر عناصر فرهنگی که به صورت شفاهی و سینه به سینه منتقل شده اند ،ماندگاریشان را مدیون فرهنگ و هویت مردمان خود میباشند که بواسطه ی وجود اینگونه ادبیات بوجود آمده اند،اگر انواع دیگر ادبیات گوشه ای از زندگی مردم را نشان میدهد،بایاتی ها همه ی صحنه های زندگی انسان را منعکس میکند .
بایاتی ها از آوازها و نغمه های مربوط به کار و زندگی مردمان پیشین آذربایجان برخواسته و تشکل یافته است و عمیقا با موسیقی پیوند داشته و متن بسیاری از آنها در دوره های گوناگون برای آوازها و نغمه ها منبع اصلی و اساسی بوده است،برای هر کدام از انواع بایاتی ها موسیقی و لحن و آهنگ خاصی نیز بوجود آمده است.
بایاتی ها بیش از همه بازندگی و تاریخ و مبارزه ی مردم آذربایجان رابطه میدا میکند ،بایاتی ها با زندکی و جهان بینی و معنویات مردم آذربایجان ارتباط ناگسستنی دارند ،محبت جاویدانی نسبت به سرزمین مقدس و خیال انگیز موضع بسیاری از بایاتی ها را تشکیل میدهد:
عزیزم کاتان یاخجی
گیمگه کاتان یاخجی
گزمگه غریب اولکه
اولمگه وطن یاخجی
زبان بایاتی زباتی ساده و بی تکلف می باشد ودر عین سادگی پاره ای از آرایه های ادبی از قبیل تشبیه ،کنایه،مجاز و استعاره را در خود جای میدهد:
آغلارام آغلار کیمی
دردیم وار داغلار کیمی
خزه ل اولدوم توکولدوم
وئرانا باغلار کیمی
*******************
یار منه باخدی گئتدی
قلبیمی یاخدی گئتدی
آغلاماقدان گوز یاشیم
سئل کیمی آخدی گئتدی
یکی دیگر از آرایه های لفظی که در بایاتی ها بیش از حد بکار میرود آرایه ی جناس میباشد:
اوجاغی یاخجی قالا
اودون قوی یاخجی قالا
نه اولار بو دونیادا
پیس ئوله یاخجی قالا
*********************
الینده گوزل آلما
دوتوبدور گوزل آلما
آلیرسان چیکینین آل
حایاسیز گوزل آلما
بایاتی ها در قالب فشرده و منسجم افکار و معانی اجتماعی و اخلاقی و...را در بر مگیرند در میان بایاتی هایی که مضمون غنایی دارند،بایاتی های عاشقانه جای وسیعی را به خود اختصاص داده اند:
عاشیق ناچار آغلاما
پیس گون کئچر آغلاما
فلک باغلی قاپینی
بیر گون آچار آغلاما
****************
دورما قاپی دالیندا
گوزوم قالدی خالیندا
گئدیم آناما دئییم
گلیم قالیم یانیندا
مضامین بسیاری از بایاتی ها لالایی مادران می باشد
لای لای دئییم گونده من
کولگه ده سن گونده من
ایلده قوربان بیر اولسا
سنه قوربان گونده من
******************
لای لای دئییم یاتاسان
قیزیل گوله باتاسان
قیزیل گولون ایچینده
شیرین یوخو تاپاسان
********************
لای لای بئشیگیم لای لای
ائویم ائشیگیم لای لای
سن یات شیرین یوخودا
چکیم کئشیگین لای لای
در بایاتی ها بسیاری از مسائل اجتماعی و انسانی از قبیل ستایش از خصایل مردانگی ،ترغیب به صدق و صفا،حق جویی،وفاداری،امیدواری،اعراض از تزویر و ریا،راز پوشی و...به چشم میخورد:
آل کمری بئل باغلا
ساچلارینی تئل باغلا
نه یادا سیررینی وئر
نه نامرده بئل باغلا
****************
یامان گون کئچر گئدر
عومرومو بیچر گئدر
دونیادا غم شربتین
هر گلن ایچر گئدر
******************
من عاشیق دالداسینا
مرد ایگید دالداسینا
نامرد اصلان اولسادا
سیخیلما دالداسینا
ذکر این نکته ضروری است با توجه به اینکه بایاتی ها یا دو بیتی های ترکی از چهار مصراع و براساس وزن هجایی و از هفت هجا تشکیل شده است
همین نوع شعر در نواحی مختلف با اسامی خاصی کاربرد دارد ، به عنوان مثال ترکهای قشقایی شیراز به جای بایاتی "کوشوق"،مردم ارومیه"ماهنی"،مردم ساوه وخلج"ییر"،مردم ترکمن"آیدیم"وترکهای عراق"خویرات"ودر بعضی از مناطق قفقاز و دربند به جای آن " سارینگ "می گویند:
عزیزیم یوخدو آرخام
قانادیم یوخدو قالخام
دورام داغلار باشیندا
وطنه ساری باخام
**************
قیزیل گول دن دن اولدو
در مه دیم دن دن اولدو
من سندن آیریلمازدیم
آیریلیق سندن اولدو
********************
عزیزیم نه ترازی
نه داش وار نه ترازی
کیشینی تئز قوجالدار
آروادین ناترازی
****************
قیزیل گول اولمایایدی
سارالیب سولمایایدی
ئولوم الله ایشیدی
آیریلیق اولمایایدی
*****************
باغچالاردا ساری گول
یاری غونچه یاری گول
بو قدر ناز ایلمه
باری دانیش باری گول
****************
منابع :وبلاگ "قره داغ"،ترانه آکادمی،(بااندکی تصرف و تخلیص)
هیچ کس نمیتواند نقش ادبیات ترکی را در تشکیل و ترویج و تعمیق ادبیات شیعی در میان سایر ادبیات جهان انکار کند،توجه و بها دادن به گونه های شعری آذربایجان که پشتوانه ی هزاران ساله ی مردمی و دینی را دارا می باشد بهادادن به اسلام و قرآن و تفکر ناب علوی می باشد،چرا که گونه های شعری در ادبیات شفاهی آذربایجان در طول قرن های متمادی محمل و موکب مضمون و محتوای اسلامی و دینی اعم از:اندیشه ناب محمدی،علوی،عاشورایی، انتظار،مهدویت،وطن دوستی و...در کنار تم های زمینی و آسمانی و عرفانی به عنوان عنی ترین و زیباترین مضمون های شعری منسوب میشوند.ادبیات شفاهی آذربایجان از پشتوانه ی قوی و ساختارمند دینی و تاریخی و مردمی برخوردار است،از این گونه ادبیات به اشعاری که در میان مردم ترک زبان خاصه مردم آذربایجان ایران و آذربایجان شمالی(که از سرزمین مادری ایران جداگشته)به عنوان بایاتی رایج میباشد ، می پردازیم
بایاتی یکی از رایج ترین، غنی ترین،شورانگیزترین،تاثیرگذارترین،فلسفی ترین،اجتماعی ترین،عاشقانه ترین،اعتقادی ترین،دینی ترین و....انواع منظوم ادبیات ترکها میباشد،از بایاتی به عنوان قالبی که سنگ صبور تمام ترک زبانهاست یاد میشود، سنگ صبوری که بار عقیدتی و دینی و اجتماعی و فلسفی و سیاسی و فرهنگی و حتی اقتصادی این هموطنان ترک زبان را در طول تاریخ چند هزار ساله ی آنان به دوش خود کشیده و می کشد.
بایاتی گونه ای از شعر و ترانه ی تعزلی و مردمی در میان ترک زبانان هست که دارای چهار مصراع میباشد و هر مصراع آن از هفت هجا تشکیل شده است،مصراعهای اول و دوم و چهارم آن هم قافیه بوده و مصراع سوم آن آزاد است ،دومصراع نخست درآمدی برای گفتن اصل و جان کلام در مصراعهای سوم و چهارم به کار میرود:
آغ آلما قیزیل آلما
نیمچه یه دوزول آلما
چیرکین آل،اصیل اولسون
بد اصیل گوزل ، آلما
*************
آغ دسمالین منده دیر
سرمیشم چمنده دیر
عالم گوزله دونسه
منیم گوزوم سنده دیر
بایاتی یکی از ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه ی مردم آذربایجان است که در طول سالیان سال و قرن ها سینه به سینه و نسل به نسل منتقل گشته و برای ما به یادگار مانده است.
رواج این یادگار ارزشمند در بین عامه ی مردم آذربایجان بیش از سایر انواع ادبی میباشد،در حقیقت بایاتی نوعی از شعر دوبیتی است که همواره ودر هر زمان از بدو تولد تا مرگ در کنار ساکنان این دیار بوده و در تمام لحظات در غم ها و شادیهای آنان شریک بوده و همچنان خواهد بود.
خواندن اشعار بایاتی با موسیقی دلنشین و روحانی آذربایجانی که نشات گرفته از روح و فرهنگ شفاهی مردمان سخت کوش و پاک این دیار میباشد،تحمل ناهمواری ها و سختی ها را بر این مردمان آسان کرده و عزم آنان را برای مبارزه با مشکلات بالا میبرده است
بایاتی ریشه در تاریخ و فرهنگ آذربایجان دارد ،اشعار بایاتی به همراه دیگر عناصر فرهنگی که به صورت شفاهی و سینه به سینه منتقل شده اند ،ماندگاریشان را مدیون فرهنگ و هویت مردمان خود میباشند که بواسطه ی وجود اینگونه ادبیات بوجود آمده اند،اگر انواع دیگر ادبیات گوشه ای از زندگی مردم را نشان میدهد،بایاتی ها همه ی صحنه های زندگی انسان را منعکس میکند .
بایاتی ها از آوازها و نغمه های مربوط به کار و زندگی مردمان پیشین آذربایجان برخواسته و تشکل یافته است و عمیقا با موسیقی پیوند داشته و متن بسیاری از آنها در دوره های گوناگون برای آوازها و نغمه ها منبع اصلی و اساسی بوده است،برای هر کدام از انواع بایاتی ها موسیقی و لحن و آهنگ خاصی نیز بوجود آمده است.
بایاتی ها بیش از همه بازندگی و تاریخ و مبارزه ی مردم آذربایجان رابطه میدا میکند ،بایاتی ها با زندکی و جهان بینی و معنویات مردم آذربایجان ارتباط ناگسستنی دارند ،محبت جاویدانی نسبت به سرزمین مقدس و خیال انگیز موضع بسیاری از بایاتی ها را تشکیل میدهد:
عزیزم کاتان یاخجی
گیمگه کاتان یاخجی
گزمگه غریب اولکه
اولمگه وطن یاخجی
زبان بایاتی زباتی ساده و بی تکلف می باشد ودر عین سادگی پاره ای از آرایه های ادبی از قبیل تشبیه ،کنایه،مجاز و استعاره را در خود جای میدهد:
آغلارام آغلار کیمی
دردیم وار داغلار کیمی
خزه ل اولدوم توکولدوم
وئرانا باغلار کیمی
*******************
یار منه باخدی گئتدی
قلبیمی یاخدی گئتدی
آغلاماقدان گوز یاشیم
سئل کیمی آخدی گئتدی
یکی دیگر از آرایه های لفظی که در بایاتی ها بیش از حد بکار میرود آرایه ی جناس میباشد:
اوجاغی یاخجی قالا
اودون قوی یاخجی قالا
نه اولار بو دونیادا
پیس ئوله یاخجی قالا
*********************
الینده گوزل آلما
دوتوبدور گوزل آلما
آلیرسان چیکینین آل
حایاسیز گوزل آلما
بایاتی ها در قالب فشرده و منسجم افکار و معانی اجتماعی و اخلاقی و...را در بر مگیرند در میان بایاتی هایی که مضمون غنایی دارند،بایاتی های عاشقانه جای وسیعی را به خود اختصاص داده اند:
عاشیق ناچار آغلاما
پیس گون کئچر آغلاما
فلک باغلی قاپینی
بیر گون آچار آغلاما
****************
دورما قاپی دالیندا
گوزوم قالدی خالیندا
گئدیم آناما دئییم
گلیم قالیم یانیندا
مضامین بسیاری از بایاتی ها لالایی مادران می باشد
لای لای دئییم گونده من
کولگه ده سن گونده من
ایلده قوربان بیر اولسا
سنه قوربان گونده من
******************
لای لای دئییم یاتاسان
قیزیل گوله باتاسان
قیزیل گولون ایچینده
شیرین یوخو تاپاسان
********************
لای لای بئشیگیم لای لای
ائویم ائشیگیم لای لای
سن یات شیرین یوخودا
چکیم کئشیگین لای لای
در بایاتی ها بسیاری از مسائل اجتماعی و انسانی از قبیل ستایش از خصایل مردانگی ،ترغیب به صدق و صفا،حق جویی،وفاداری،امیدواری،اعراض از تزویر و ریا،راز پوشی و...به چشم میخورد:
آل کمری بئل باغلا
ساچلارینی تئل باغلا
نه یادا سیررینی وئر
نه نامرده بئل باغلا
****************
یامان گون کئچر گئدر
عومرومو بیچر گئدر
دونیادا غم شربتین
هر گلن ایچر گئدر
******************
من عاشیق دالداسینا
مرد ایگید دالداسینا
نامرد اصلان اولسادا
سیخیلما دالداسینا
ذکر این نکته ضروری است با توجه به اینکه بایاتی ها یا دو بیتی های ترکی از چهار مصراع و براساس وزن هجایی و از هفت هجا تشکیل شده است
همین نوع شعر در نواحی مختلف با اسامی خاصی کاربرد دارد ، به عنوان مثال ترکهای قشقایی شیراز به جای بایاتی "کوشوق"،مردم ارومیه"ماهنی"،مردم ساوه وخلج"ییر"،مردم ترکمن"آیدیم"وترکهای عراق"خویرات"ودر بعضی از مناطق قفقاز و دربند به جای آن " سارینگ "می گویند:
عزیزیم یوخدو آرخام
قانادیم یوخدو قالخام
دورام داغلار باشیندا
وطنه ساری باخام
**************
قیزیل گول دن دن اولدو
در مه دیم دن دن اولدو
من سندن آیریلمازدیم
آیریلیق سندن اولدو
********************
عزیزیم نه ترازی
نه داش وار نه ترازی
کیشینی تئز قوجالدار
آروادین ناترازی
****************
قیزیل گول اولمایایدی
سارالیب سولمایایدی
ئولوم الله ایشیدی
آیریلیق اولمایایدی
*****************
باغچالاردا ساری گول
یاری غونچه یاری گول
بو قدر ناز ایلمه
باری دانیش باری گول
****************
منابع :وبلاگ "قره داغ"،ترانه آکادمی،(بااندکی تصرف و تخلیص)