آنا لای لالاری(لالایی های مــــــادرانه)

لالایی های مادرانه(آنا لایلای لاری)در فرهنگ آذربایجان

انسان از ابتدای آفرینش دوستدار نظم و هماهنگی بوده است. این نظم و هماهنگی تا حدی پیش رفته که حتی اصوات هم تابع نظم شده و آهنگ ها را به وجود آورده است. طبیعت و سرشت آدمی همواره از شنیدن موسیقی و ریتم زیبا به وجد آمده، مشعوف می شود و در این میان، حتی لالایی های مادرانه نیز حکایت از این موضوع دارند.

آنچه به عنوان لالایی در گوش نوزاد خوانده می شود، حکایت از ظرایفی دارد که ضمن انتقال آرامش به کودک، به وی فرهنگ و فولکلور را نیز منتقل می کند. آنچه امروز به عنوان لالایی در گوش کودک خوانده می شود، حکایت از گذشتگان دارد؛ گذشتگانی که این لالایی را برای اولین بار بر زبان آورده اند و این لالایی ها از نسلی به نسلی و بصورت سینه به سینه به امروز انتقال داده شده است.

هر منطقه ای و هر قومی برای خود لالایی ها و سبک های خاصی دارند و حتی نام لالایی در فرهنگ های مختلف، متفاوت است. در منطقه آذربایجان، مادر برای نوزادش، در خلوت دو نفره شان »لای لای« می خواند و از امیدها و آرزوها، بیم ها و ترس ها، شکوه ها و ناله ها و… سخن می گوید. اما نکته مهم در لالایی های مادران آذربایجان، استفاده از فرم بایاتی در بیان آنهاست. از آنجا که بایاتی جزئی جدایی ناپذیر از فرهنگ مردم آذربایجان شده است و در شادی ها و غم ها، آگاهانه یا ناخودآگاه از مضمون بایاتی سود می برند، در لالایی گویی نیز بایاتی کاربرد خاص خود را یافته است.

در اینجا چند نمونه از لای لای های معروف مادران آذربایجان را می خوانیم و سپس اشاره مختصری به مضمون آن خواهیم داشت:

لای لای دئدیم یاتاسان

قیزیل گوله باتاسان

قیزیل گولون ایچینده

شیرین یوخو تاپاسان

یکی از زیباترین گل ها در فولکلور آذربایجان، همانا گل محمدی می باشد که با عطر و بوی دل انگیزش، دوست داشتنی تر می نماید. و چه زیباست تشبیه فرزند به این گل، چرا که فرزند از دید والدین، زیباترین و خوشبوترین گل روی زمین است. مادر در گوش فرزندش می خواند: لالایی گفتم که بخوابی… در میان گل های سرخ فرو بروی… در میان گلهای سرخ… خوابی شیرین بیابی…

لای لای دئدیم اوجادان

سسیم چیخمیر باجادان

تانری سنی ساخلاسین

چیچکدن، قیزیلجادان .

»باجا« یا »پاجا«، در خانه های قدیمی آذربایجان، محلی برای ورود نور به منازل بود که کاربردهای دیگری هم داشت. این همان سوراخ سقف است که در روز چهارشنبه سوری، پسرها شال خود را به منازل همسایه ها می انداختند و هدیه می خواستند. »چیچک« و »قیزیلجا« نیز همان بیماری های سرخک و آبله هستند که در قدیم از بیماری های صعب العلاج به شمار می رفت. مادر آمیزه محبت خود را اینچنین به فرزندش منتقل می کند: با صدای بلند لالایی خواندم برایت… اما صدایم از روزنه خانه بیرون نرفت… خدایم تو را نگهدارد… از بیماری هایی مثل سرخ و آبله…

لایلای دئدیم یاتینجا

گؤزلرم آی باتینجا

جانیم دوداغا یئتدی،

سن حاصیله چاتینجا.

امان از مهر مادری! … با هم از فداکاری های مادرانه در این لالایی به چشم می خورد. لالایی گفتم تا زمانی که بخوابی… حواسم هست که ماه من بخوابد… جانم به لبم رسید… تا تو به اینجا (یا به سر و سامان) برسی…

بالامین یوخوسو گلیر

لای لایی نین سسی گلیر

اوزاق-اوزاق داغلاردان

بالامین داییسی گلیر

به واسطه محبت خواهرانه به دایی فرزندش، اینجا نیز مادر با فرزندش سخن می گوید و به او وعده آمدن دایی را می دهد. مادر می خواند: فرزندم خوابش می آید… صدایی لالایی اش می آید… از کوههای دور دور… دایی فرزندم می آید…

لای لاییْ نام یات بالام

گوُن ایله چیْخ بات بالام

من آرزوما چاتمادیم

سن آرزووا چات بالام

این لالایی به نوعی نشانگر شکوه مادر از زمانه و آرزوی بهترین ها برای فرزندش می باشد، چنانکه می گوید: من برای تو لالایی(آرامش) هستم، فرزندم بخواب… همراه خورشید (نشان دهنده عظمت، بزرگی، نور و شوکت) بیا و برو… من به آرزویم نرسیدم (ناکامی مادر)… تو به آرزویت برس، فرزندم…

لای لای  آهو گؤز بالام

لای لای شیرین سؤز بالام

گؤزَل لیکده دونیادا

تکدی منیم اؤز بالام

در فولکلور آذربایجان، آهو نماد زیبایی است و در این لالایی، مادر فرزند خود را به مثابه تمام زیبایی های عالم می بیند و می گوید: بخواب کودک زیبایم که چشمانت از زیبایی به مانند آهوان است… بخواب فرزند شیرین سخنم… در میان زیبایی های عالم… کودک من از همه زیباتر است…

لالاییْ نام  اؤز بالام

قاشی قارا گؤز بالام

دیلین بالدان شیرین دیر

دوداغیْندا سؤز بالام

این لالایی نیز مانند لالایی بالایی نشان از ستایش مادر در مدح نوزادش دارد. اما چیزی که این لالایی جلب توجه می کند، اشاره به زبان فرزند است، چنانکه می گوید: من برای تو لالایی(آرامش) هستم، فرزند دلبندم… ای که چشم و ابرویت سیاهند (که در ادبیات آذربایجان، زیباترین چشم و ابروها سیاه هستند)… زبان تو (ترکی آذربایجانی) از عسل هم شیرین تر است… بر لبانت سخن ها داری با این زبانت…

لایْ لایْ  دیلین دوز بالام

دیل آچ گینان تئز بالام

من اوتوروم سن دانیْش

شیرین شیرین سؤز بالام

در این لالایی، محبت مادر به فرزندش به اوج می رسد و این است مهر مادر آذربایجانی به فرزند دلبندش، که می خواهد هر چه زودتر صدای فرزندش را بشنود و با او سخن بگوید. مادر خطاب به غنچه باغ زندگی اش می گوید: بخواب فرزندم که زبانت بانمک است… زودتر زبان باز کن عزیزکم… تا من بنشینم و تو سخن بگویی… با زبان شیرینت برایم سخن ها داری…

لای لای بالام گوُل بالام

من سَنَه قوربان بالام

قان ائیلَه مَه کؤنلوُموُ

گَل مَنَه بیر گوُل بالام

بخواب فرزند همانند گلِ من… الهی که من به قربان تو بروم فرزندم… دل مرا خون مکن… بیا و برایم بخند فرزندم… آری! مادر منتظر خنده فرزندش است و چشم انتظار نشسته تا گل از گل فرزندش بشکفد و او نظاره گر به بار نشستن آرزوهایش باشد. حتی در میان خواهش هایش برای خندیدن نوزادش، به او التماس می کند که دلش را خون نکند و برایش بخندد و در این میان قربان صدقه کودک نیز می رود.

لای لاییْ نام گوُل بالام

تئل لَری سوُنبوُل بالام

کَپَنَک دَن سئرچَه دَن

یوخوسو یوُنگوُل بالام

در فولکلور آذربایجان، از هر یک از اجزای طبیعت بعنوان نمادی جهت معرفی خصوصیات افراد استفاده می شود. در این لالایی، خواب سبک نوزاد به خواب سبک پروانه و گنجشک تشبیه می شود و مادر می گوید:

من برای تو لالایی(آرامش) هستم، فرزند مانند گلم… ای که گیسوانت همانند سنبل>هاست… از پروانه و گنجشک… خواب تو سبک تر است دلبندم…

***

قطعاً لالایی هایی از این دست در ادبیات و فولکلور ما فراوان است و این، تنها نمونه کوچکی از تمام لالایی هایی است که مادر آذربایجانی برای فرزندش می خواند. لالایی آذربایجان، از نظر مضمون، وسعت، شاعرانگی و ایهام کم نظیر است

بیر مکتوب، بیر غزل

جفا ائتمه نیگاریم،کؤنلۆمۆ گل ائتمه ویرانه

تۆکندی طاقتیم ای نازنین،سوْن قوْی بو هیجرانه

گئجه گۆندۆز یانار کؤنلۆم،گۆلۆم نار فراقیندن

چیخاتما یاددان ایلقاری،یئتیر بو قهری پایانه

بونو بیل ظلم ائدیرسن عاشیقه،هیجران و قهر ایله

مسلماندا مگر ظلم ائیله یر بئیله،مسلمانه؟

بئله احوالیله محزون دوْلاننام ائل آراسیندا

یاناللار حالیمه،هم آشنالر،هم ده بیگانه

یا شیرین سن منه عشق عالمینده یا کی لیلاسن

منی گاه ائتمیسن فرهاد،گاه مجنون دیوانه

نه فرهاد قالدی دنیاده،نه شیرین و نه ده لیلا

نه ده مجنون،کی اونلاردان قالیبدیر تکجه افسانه

بو دنیا قیلماییب هئچ کیمسه یه بیر آن وفا ای گؤل

نه نوحه قالدی بو دنیا،نه ده قالدی سلیمانه

جوان عؤمرون کئچر بیر گۆن گؤررسن ناتوان اوْلدون

همان دم ده گؤررسن شمع عؤمرون چاتدی پایانه

عزیزیم دنیا بیر منزلدی اوْتراق ائیله ییب هامی

بونو درک ائیله یر،هرکس اوْلا،انسان فرزانه

سن ایله من ده بیر گۆن یۆک چاتیب کؤچ ائیله ریک بوردان

یوْل اوسته قهر شایسته دییل ای نازلی دردانه

مگر حکم ازل دیر،یا مقدّردیر،کی دنیاده

سالا معشوقه لر عاشیق لری حال پریشانه؟

یاراتدی عشقیله حیی توانا کلّ دنیانی

کی اینسانلار یاخیندی عشقیله،خللاق سبحانه

اگر عشق اولسا قلبینده،داها چیرکینلیگه یئر یوخ

اوْلارسان قهره،خشم و نفرته،عشقیله بیگانه

محبت دیر،وفادیر،عشق دیر اینسالیغا باغلی

بولار گر اوْلماسا، اینساندا بنزه ر آیری حیوانه

دویا هر کس وفانی،عشقی،عهدیندن بیر آن دؤنمز

محبت وارسا قلبینده،وفا ائت عهد و پیمانه

گؤررسن بۆلبۆل شیدا گۆله خاطیر غزلخواندی

یانار بس کی طواف ایلر شام اطرافیندا،پروانه

سنی تانری یاراتمیش گۆل،منی بیر بۆلۆل شیدا

سنی شمعین سیاقیندا،منی دؤرونده پروانه

دایاننام کوی عشقینده،نئجه کی دورموشام ایللر

روادیر بوندان آرتیق،عاشقین،آه ایله افعانه؟

   اوره کده وار اۆمیدیم چوْخ،بو هیجراندا چاتار باشه

یقینیم وار کی عاشیق سن، اوره ک چاتمیش بو برهانه

زمانه آمما چیرکینلیگله چکمیش پرده بو عشقه

دئییم لعنت اوْلا بئیله زمانه،بئیله دوْرانه

دایاننام عهدیمه باغلی،یاییندیرماز منی دوْران

سنون عشقینده،بو آذر دایانمیش مرد مردانه

                                  شیردل(آذراوغلو)

اؤتن گونلریم...

بیلمم هارا گئتدی اوشاغلیقلاریم

هاردا قالدی،دوران هاردا ایتیردی

چرخینه میندیریب هی دولاندریب

هاردا ائیدیم ایندی هارا یئتیردی

اوره ییم سیخیلیر،گوزلریم جوشور

یادیما دوشنده اوتن گونلریم

اوشاقلیقدا گزیب دولانماقلاریم

زامان دالغاسیندا ایتن گونلریم

کاش قاییدام بیرده آنا وطنه

گزه م دره لرین گزه م داغلارین

دوشم قاپی قاپی کندین ایچینده

یُوخلویام بیر به بیر توت آغاجلارین

بیرده سئیره چیخام خیردا مئشییه

سونرا گئدم گزه م قالا بویونو

ییغام اوشاقلاری اوردا باشیما

اوینویام بیر چیلینگ آغاج اویونو

چیخام کندین ایچین آغزی یوخاری

دولانام دولایی گئدن یُوللارین

موتال بولاغینین سویوننان ایچم

گزه م مئشه سینده آلچا کُوللارین

باخیرام قشلاقا گئدن یُوللارا

کؤهوللوده قویون قوزو مله شیر

پرده کیمین کئچیر اؤنومدن بولار

اوره ییم کَدَره درده بله شیر

هله ده خیالیم گؤنِی لرده دی

قوش کیمین هی اوچور قالا بویونا

چاناغ دره سینده گزیر اوره ییم

داریخیر اوره ییم بولاغ سویونا

خیردا مئشه:  بیر خیردا آغاجلی و گوللو مئشه ایدی آما ایندی آغاجلاری کسیلیب و آدیندان باشقا بیر شئی قالماییب

قالا بویون:  بیر بویوک داغدی چاناق کندینین گون باتان طرفینده . دئمه لی بیر تاریخی یئردی و کئچمیش و اوزاق زامانلاردا بو داغین دالیندا بویوک بیر کند واریمیش و داغیندا باشیندا بیر قالا واریمیش و بو داغین آدیدا او قالادان دوتولوب

موتال بولاغی:  بیر سرین و  دورو ایچملی سویلو بیر بولاغدی و چاناغ کندیندن یانبلاغ کندینه گئدن یولون اوسته اولور . کیچن زامانلاردا بو بولاغین اوستونده بیر کؤهول واریمیش کی ایندیجه داها گؤرونمور، کؤچری شاهسون عشایر  بو کؤهوله موتال لارین قویارمیشلار، اونا خاطیر بو بولاغین آدی موتال بولاغی قالیب

کؤهوللو:  چاناغ کندینین گون چیخان طرفینده اولان بویوک بیر دره دی کی بیر شُور سویلو بیر بولاغی دا وارئیدی. ایندیجه بو بولاغ قورویوب

بو دره نینده باش طرف لرینده بیر تاریخی قالا وارئیدی و ایندی هئچ بیر اثر داها قالماییب

بو دره دن بیر یول آغاقشلاقینا وارئیدی

چاناغ دره سی:  بو دره کندین اوستونده اولان، گزمه لی و یاز اولاندا یام یاشیل بیر دره دی 

سنسیز

بیر نامه یازیب آغلامیشام دیلدارا بیرده

گل گل بو قَدَر کونلومه ویرما یارا بیرده

عشقینده وفا ائیله من زاری اونوتما

آغلاتما منی میل ائله مه اغیارا بیرده

سنسیز ائله غم دریاسینین باتمیشیام من

سنسیز بو قَدَر درده تاپیلماز چارا بیرده

سندن اوتَری من بو قریب اولکه ده قالدیم

سنسیز گوزه لیم گئتمه لی یم من هارا بیرده؟

گل عشقه وفا ائیله اوجالسین باشیمیزدا

قوی هاممی دئسین گلدی مغاندان سارا بیرده

بو عهده وفا ائیله مه گین دیللره دوشسون

اولسون سه گاهین نغمه سی دوشسون تارا بیرده

بولبول همشه ناله ده دی گول فراقیندان

یاز وقتی گولوم بولبولو سالما زارا بیرده

ساچ ساققالیمی سنسیز آغارتدی قارا ایللر

هیجرینده آغارمیش ساچیمی گل دارا بیرده

هر گون منی مین دفعه بو هیجران دارا چکدی

منصورونام ای گول منی چکمه دارا بیرده

هرکیمسه منی گوردو بئله سویله دی کئچدی

یاز اورتاسی آذر نه بوکولموش قارا بیرده

آذراوغلو

آیریلیق

بو قریب اؤلکه ده ایل لردی فغان ائیله ییرم

آغلاییب سیتغاییرام قلبیمی قان ائیله ییرم

سینم اوسته ائله بیل داغ چؤکونوبدور نییه کی

آیریلیق دردینی سینم ده نهان ائیله ییرم

الیم الدن اوزولوبدور منه اولموش بو یقین

آنجاق هردن دلی تک وصله گومان ائیله ییرم

ایسته رم کی اوره ییم وصله اومود باغلاماسین

سیلیرم خاطیره نی فیکریمی یان ائیله ییرم

آما اولمور کی سیلم یادینی بیردن بیره من

گئجه لر هیجرینی گؤزلرده عیان ائیله ییرم

من دئمیشدیم سنی، هم عشقی یادیمدان آتاجام

من یالانچی سن اوچون فیکری هر آن ائیله ییرم

نئچه ایل کئچدی ،جاوانلیق سووشوب گئتدی

 ولی

هله ده شعرایله هیجرانی بیان ائیله ییرم

چاتمیشام چینیمه هیجران شله سین،سندن ایراق!

بو یوک آلتیندا الیف قددی کامان ائیله ییرم

منی عفو ائیله کی سندن سورا من اولمه میشم

چونکی هر گون سنیله وصله گومان ائیله ییرم

آذراوغلو

نه یه کرَک دیر

ساغلیقیمدا منی یاد ائیله میرسن

اولسم آغلاماقین نه یه گرَک دیر

من اولندن سورا گلیب یاسیما

قارا باغلاماقین نه یه گرک دیر

اوزونو هی چکدین مندن قیراغا

حسرت قالدیم بیر گلیشه سوراغا

منی تاپشیراندان سورا تورپاغا

سینه داغلاماقین نه یه گرگ دیر

سیلمه دین گوزومدن آخان سئللری

بیلمه دین غصه لی آیلار ایللری

اجل اسدیرنده خزان یئللری

چویوب چاغلاماقین نه یه گرک دیر

آذری،ساغلیقدا سالمادین یادا

سینه سین دولدوردون آها فریادا

اوزامان کی کوچوب، یوخدو دونیادا

بو یاس ساخلاماقین نه یه گرک دیر

آذراوغلو

یادیمــــــــا دوشدون

پاییز گون باتاتین شافاق قانیندا

داریخدیم آغلادیم یادیما دوشدون

آرزولادیم سنی آغلادیم سنی

حسرتده چاغلادیم یادیما دوشدون

آیریلیق چاغلاری گلدی،گوزومه

وطنین داغلاری گلدی گوزومه

گزدیگیم باغلاری گلدی گوزومه

سنی سوراغلادیم،یادیما دوشدون

عشقین باغچاسینین گوللری سولدو

پاییزین سیزاقی سینه مه دولدو

خاطره دفترین یئللری یولدو

آلدیم واراغلادیم،یادیما دوشدون

حسرته بنزتدیم خزان یئلینی

آرازا چاتدیردیم گوزوم سئلینی

یئنه باشلادیم سوزون تئلینی

بیرده داراخلادیم یادیما دوشدون

سئوگی اجاقینین سوندو چراغی

چکیلدی سینه مه آیریلیق داغی

پاییز آخرینده گون باتان چاغی

بیر قوشما باغلادیم،یادیما دوشدون

                       آذراوغلو،۱۳۹۵آذر آیی

دایان

دایان ای ساربان تلسمه بیر آن

منیم بو یئرلرده چوخ ایشیم قالیر

خسته دوشدوم توخونمامیش دار اوسته

خیال خالچاسیندا ناخیشیم قالیر

عؤمروم اولدو ائوچیک ائوچیک، اویونجاق

بیر آز دایان یار یاراسی سویونجاق

گؤرمه میشم بو دونیانی دویونجاق

گؤزلریم دولوسو باخیشیم قالیر

بو زامانا دئنن چاپماسین آتین

دایاندیرسین ثانیه سین،ساعاتین

گئجیکدیرسین گتیرمه سین ظولماتین

باتماییبدی گؤیده گؤنشیم، قالیر

نه سؤیله ییر یوبانمایین تله سین

نه تئز گتیریبدی عؤمور چیله سین

آلماسین چیینیمدن عؤمور شله سین

چوخ یئره گئدیشیم گلیشیم قالیر

تلسمه سین کؤزوم کوله دونونجک

اوره ییمده حسرت اودو سونونجک

بیرده او ایلک سئویدییمی گؤرونجک

بیر دفعه اونونلا گؤروشوم ،قالیر

.

.

.

.شیردل(آذراوغلو)